Op zoek naar Mies en Diene Bos Overmars

In november 2018 schreef ik voor Kruudmoes, het tijdschrift van de historische vereniging Raalte, een artikel over mijn onderzoek naar de slijterij van Mies en Diene Bos Overmars, de zussen van mijn overgrootmoeder Miete Groote Wolthaar-Bos Overmars. Uit familieverhalen wist ik dat Mies en Diene een slijterij in de Herenstraat runden, De Poot. Maar of het hun eigen zaak was en waar en wanneer was onduidelijk. Ook was er 'iets' met hun jongere broer Jas, die in 1938 hun ouderlijk huis, erve Emmink in Linderte, verkocht. Dankzij de lezers van Kruudmoes is het plaatje een stuk duidelijker geworden, vandaar deze update.

Slijterij De Poot

Om te beginnen de slijterij. Die was gevestigd op Herenstraat 3, waar nu bloemist De Plantage zit. Dat ik in het archief van het Handelsregister geen spoor had kunnen vinden van Mies en Diene bleek te kloppen. Albert Veldhuis vertelde dat zijn vader Hein Veldhuis de slijterij in 1916 had opgericht en dat deze aanvankelijk door twee zussen van zijn vader werd uitgebaat. De slijterij - die toen nog niet De Poot heette - was één van meerdere zaken van Hein Veldhuis. Hij bezat onder meer een boekhandel, een drukkerij, was distributeur van Heineken en reisde ook geregeld naar Amsterdam om daar spullen - onder meer op het Waterlooplein - te kopen en die in Salland te verkopen.

Mies en Diene kwamen waarschijnlijk in de jaren ’30 in de zaak, zo wist Albert Veldhuis te vertellen. Omdat ik uit informatie van het Kadaster weet dat Mies en Diene in 1933 hun deel van de boerderij verkochten of overdroegen aan hun broer Jas, lijkt dat jaartal een logische optie. Ze waren op dat moment 46 en 44 jaar en gingen boven de winkel wonen. In principe runden ze de slijterij behoorlijk zelfstandig. Eens per week kwamen ze het geld brengen en dat ging in goed vertrouwen, aldus Albert Veldhuis. Hij kwam er als jongen over de vloer en herinnert zich dat ze altijd in het zwart gekleed waren. 

Slijterij De Poot anno 1945. Van links naar rechts: Frans Lourens, Mies Bos Overmars, Diene Bos Overmars en Theo Bogaart. De trap naar boven, waar de zussen woonden, is deels te zien. De kannetjes in het midden werden jaarlijks geijkt en werden gebruikt om drank af te meten. (Collectie Riek Hoekerswever)

Een leuk detail is dat er in De Poot ook drank geschonken werd. Er was een ruimte van circa 3 bij 4 meter waar een tafel en een paar stoelen stonden. Een piepklein kroegje, met aan de muur een religieuze prent, met als onderwerp “de Goede Herder”, een afbeelding van Jezus die als een herder voor zijn schaapjes zorgt. Daar namen de stamgasten hun dag door en werd gediscussieerd over de lokale politiek. De drank kwam uit flessen, maar er waren ook klanten die de voorkeur gaven aan alcohol die uit eikenhouten vaten kwam die in de kelder werden opgeslagen.

Veldhuis heeft ook wel een vermoeden hoe de gezusters Bos Overmars uiteindelijk in de Poepershoek terecht kwamen, het huisje in de Blekstraat waar ze hun laatste jaren sleten. Het huis was eigendom van aannemer Anton Haarman, wiens werkplaats aan de achterzijde van het huis grensde. Haarman was één van de stamgasten van De Poot en het kan haast niet anders dan dat Mies en Diene via hem aan dit huis kwamen. Het huis was niet in goede staat - sterker nog, het was onbewoonbaar verklaard - maar waarschijnlijk hebben zij met hem kunnen regelen dat het werd opgeknapt. Ze gingen er wonen toen ze met pensioen gingen, waarschijnlijk halverwege de jaren vijftig.

Deurwaardersvrouwen

Van Mies Reimert-Habers kreeg ik de tip dat Mies en Diene de deurwaardersvrollu werden genoemd en die naam bleek ook bij anderen een belletje te doen rinkelen. De herkomst van deze bijnaam is onbekend, maar heel positief klinkt het eigenlijk niet… Ook de naam De Poot, waarvan ik aanvankelijk dacht dat het alleen de naam van de winkel was, lijkt verbonden te zijn met de familie Bos Overmars, maar hoe precies is niet duidelijk. Waar iedereen die ik sprak het over eens was, was dat beide zussen in de slijterij werkten, maar Mies, de oudste, de gangmaker was. Diene was rustiger en hield zich wat meer op de achtergrond.

Hongerwinter: gasten uit Amsterdam

Bij het vorige artikel stond een foto van Mies en Diene met twee onbekende jongens. Riek Hoekerswever kon me vertellen wie het waren en daar hoorde een bijzonder verhaal bij. Het ging om Frans Lourens en Theo Bogaart, twee jonge letterzetters uit Amsterdam. Zij waren in de Hongerwinter in Raalte terecht gekomen. Ze waren niet alleen uit het westen vertrokken op zoek naar voedsel, maar ook omdat ze in de hoofdstad betrokken waren bij illegale kranten.

Ze waren een jaar of achttien maar leken door ondervoeding veel jonger en gaven zich om veiligheidsredenen uit voor vijftienjarigen. Net als andere hongertrekkers werden ze eerst opgevangen in het St. Bernardusgebouw. Daarna kreeg Frans Lourens, die katholiek was, onderdak bij Mies en Diene. De protestantse Theo Bogaart werd ondergebracht op de boerderij van de eveneens protestantse familie Hoekerswever aan de Almelosestraat. 

De familie Hoekerswever met Frans Lourens en Theo Bogaart. In het midden dochter Riek. De foto is gemaakt ter gelegenheid van het vertrek van Frans en Theo naar Amsterdam, een tijdje na de bevrijding. De foto is gemaakt achter de boerderij. (Collectie Riek Hoekerswever)

Het is gissen waarom de jongens uitgerekend hier terecht kwamen. Feit is wel dat de ouders van Riek Hoekerswever Mies en Diene kenden en ook in de slijterij kwamen. Er zijn geen aanwijzingen dat er een link was met de drukkerij van de familie Veldhuis. Frans en Theo waren in Raalte ook niet betrokken bij illegale kranten, aldus Riek Hoekerswever, die altijd bevriend is gebleven met Frans Lourens en zijn latere echtgenote.

Haar vader had voor Theo een slaapkamer getimmerd in de pinkenstal, maar uiteindelijk werden daar een oom en tante gehuisvest die hun huis onderaan de Nijverdalse Berg moesten verlaten vanwege V1’s en V2s die daar in de buurt gelanceerd werden. Theo ging in de keuken slapen. Frans kwam ook bijna elke dag naar de boerderij. Hij vond het leuk om mee te helpen en leerde zelfs melken. De jongens hielden door brieven contact met hun familie in het westen. Zo kreeg Frans van zijn bezorgde zus de vraag of hij wel elke dag naar de kerk ging, wat hij overigens netjes deed. De jongens draaiden gewoon mee in het dagelijks leven, zonder dat er door bv. de Duitsers lastige vragen werden gesteld.

Frans Lourens en Theo Bogaart bleven in Raalte tot na de bevrijding. Het contact met Theo verwaterde niet lang na de oorlog, maar de band met Frans bleef, tot aan zijn overlijden in 2009. Een mooi verhaal over een bijzondere vriendschap tussen een Raalter boerendochter en een Amsterdamse letterzetter die letterlijk aan was komen lopen.

De schuld van broer Jas

Ik kreeg ook een interessante tip over Jas, de broer van Mies en Diene. Hij bleef in zijn eentje achter op de boerderij aan de Ten Haveweg toen zijn zussen naar de Herenstraat vertrokken. Een paar jaar later werden het huis en de grond alsnog verkocht. Omdat over Jas in de familie wordt verteld dat hij ooit “in een hol” zou hebben gewoond ben ik altijd nieuwsgierig geweest naar wat er aan de hand was met Jas. De heer Kieftenbeld uit Heeten wist me te vertellen dat over Jas het verhaal de ronde deed dat hij van iemand geld had geleend dat hij niet kon terugbetalen. Geen groot bedrag, maar hij kreeg ruzie met zijn schuldeiser en uiteindelijk leidde dit er toe dat de boerderij werd geveild en in het bezit kwam van een familie Kogelman.

In die periode zou Jas totaal van de kaart zijn geweest en zo kwaad dat niemand bij hem in de buurt durfde te komen. Het gerucht ging zelfs dat Jas zo woedend was over de gang van zaken dat hij het geld dat overbleef na de veiling nooit heeft willen ophalen. Over een eventueel hol was ook de heer Kieftenbeld niets bekend. Hij zag Jas wel eens toen deze in de kost was bij Harry Doevelaar in Raalte. Jas werkte toen bij de Heidemij en vertoonde voor zover bekend geen afwijkend gedrag.

Soms zou je willen dat je even terug in de tijd kon om aan te schuiven in het huiskamercafé van De Poot. Mies en Diene hadden dan ongetwijfeld hun versie van het verhaal uit de doeken gedaan. En de stamgasten hadden misschien kunnen vertellen hoe de zusters aan hun bijnaam kwamen…

Met veel dank aan Riek Hoekerswever, Albert Veldhuis, dhr. Kieftenbeld en Mies Reimert-Habers voor alle informatie en de verhalen die ze hebben gedeeld. Dit artikel is ook gepubliceerd in de nieuwe editie van Kruudmoes. Inmiddels is er al weer nieuwe informatie binnengekomen :-)

Feest in De Poot (1945)

Op de laatste dag van 2018 deel ik nog even deze feestelijke foto van Mies en Diene Bos Overmars in slijterij De Poot, in de Herenstraat in Raalte. Hij is gemaakt in mei of juni 1945, ter gelegenheid van het afscheid van de twee jongens op de foto, Frans Lourens (links) en Theo Bogaart. Zij waren letterzetters uit Amsterdam die in de Hongerwinter in Raalte terecht waren gekomen. De katholieke Frans werd opgevangen bij Mies en Diene, terwijl Theo, die protestants was, een onderkomen vond bij de familie Hoekerswever.

Van links naar rechts: Frans Lourens, Mies en Diene Bos Overmars, Theo Bogaart. (Collectie Riek Hoekerswever)

Dat ik ooit nog een foto van de slijterij zou zien had ik niet durven dromen. Hij komt uit de collectie van Riek Hoekerswever, die reageerde op het artikel dat ik in november in Kruudmoes publiceerde. Dankzij haar en enkele andere lezers zijn een paar puzzelstukjes van het verhaal van Mies en Diene en hun broer Jas op hun plaats gevallen. Ik heb inmiddels een update geschreven, die ik t.z.t ook hier zal plaatsen.

Wordt vervolgd!

De schuld van Jas (1938)

Ik hou erg van oud papier: archiefmateriaal, boeken en historische kranten. Maar er zijn natuurlijk meer manieren om iets over het verleden te weten te komen, zoals verhalen van betrokkenen. Onlangs schreef ik voor Kruudmoes, het blad van de historische vereniging Raalte, dit artikel over Mies en Diene Bos Overmars, de zussen die samen slijterij De Poot runden. Daarbij kwam ook de boerderij ter sprake waar ze opgroeiden en die in 1938 door hun broer Jas werd verkocht. Het artikel leverde meerdere reacties op, waaronder een interessante tip over Jas. 

Ik heb op dit blog al vaker geschreven over de wat mysterieuze Jas, die ooit "in een hol" zou hebben gewoond. Meer informatie heb ik eigenlijk nooit kunnen vinden over hem. Tot nu, want gisteren sprak ik iemand die Jas heeft gekend (!) en meer wist over het verlies van de boerderij. Deze man, een tachtigplusser die opgroeide in Boetele, vertelde dat in zijn jeugd het verhaal de ronde deed dat Jas geld had geleend van iemand en dat niet kon terugbetalen. Ze kregen ruzie en uiteindelijk leidde dit tot de verkoop van de boerderij. Ik neem aan dat zijn schuldeiser beslag heeft laten leggen op het huis en het land en vervolgens alles geveild is.

Naar het schijnt was de lening geen groot bedrag en de verontwaardiging in de buurt was groot. Na de verkoop was Jas "totaal van de kaart" en niet benaderbaar. "Niemand durfde bij hem in de buurt te komen." Jas zou zelfs zó kwaad zijn geweest, dat hij het geld dat overbleef na de verkoop nooit zou hebben opgehaald. Zo ging in ieder geval het verhaal. Het principieel weigeren van het geld is een veelzeggend detail. Ook als het niet waar is, zegt het iets over het karakter van Jas dat mensen in zijn omgeving dit geloofden.

Over een eventuele dakloze periode of andere problemen had diegene die me dit vertelde overigens nooit iets gehoord. Toen hij Jas kende was deze gewoon ergens in de kost in Raalte ("bij Harry Doevelaar"). Hij zou voor de Heidemij hebben gewerkt en ging op zondag naar de kerk. Mooi om na al die tijd meer over Jas Bos Overmars te weten te komen.

Het krantenbericht uit 1938 over de veiling van de boerderij (Collectie Stadsarchief Deventer)

Met dank aan de heer Kieftenbeld

Uit schooien in Linderte (1904)

Hoe overleefde je vroeger als je geen werk had? Blijkbaar kon niet iedereen op hulp van de kerk rekenen. In het Deventer Dagblad kwam ik onderstaand bericht tegen over een arme dagloner die met zijn vrouw en zes kinderen in een hutje op de hei in Linderte woonde. Op 5 oktober 1904 moest hij zich bij de rechtbank in Zutphen verantwoorden voor het stelen van spullen in Haarle, waaronder een plank(!), twee emmers en een kruiwagen.

De journalist tekende op dat de man 43 was, maar meer leek op "een zestiger, zo ellendig vervallen ziet hij eruit." Voor liefdadigheid kwam hij niet in aanmerking vanwege zijn leeftijd, maar werken lukte ook niet. Resultaat: zijn vrouw moet "uit schooien" en hij steelt "alles wat maar onbeheerd is". Hoe zou het zijn afgelopen met dit gezin? Het is overigens goed denkbaar dat mijn overgrootmoeder Miete, die ook in Linderte woonde en op dat moment dertien was, deze mensen van gezicht gekend heeft. Goede kans dat ze wel eens aan de deur zijn geweest om wat eten te vragen. Of om een plank te "lenen" misschien?

Deventer Dagblad, 7 oktober 1904 (Collectie Stadsarchief Deventer)

Uit Salland naar Utrecht

De poort van de voormalige Bisschopshof in de Servetstraat (Foto: Mark Keaney CC BY 4.0)

Op deze plek vlakbij de Domtoren stond het paleis van de bisschop van Utrecht. Het paleis zelf is in 1803 gesloopt, er staat nog een toegangspoort. Ik woon zelf in de binnenstad van Utrecht en ben hier ontelbare keren langs gelopen en gefietst, zonder er echt naar te kijken overigens.

In de Middeleeuwen was de bisschop van Utrecht eigenaar van een groot deel van Salland. Van de 165 boerderijen in Raalte en omgeving waren er minimaal 68 zijn eigendom, zo is te lezen in Mens en land in het hart van Salland van Theo Spek e.a. Twintig van die boerderijen waren domeingoederen, ook wel tafelgoederen genoemd. Dat betekende dat de opbrengsten bedoeld waren voor het levensonderhoud van de bisschop. De andere boerderijen werden in leen uitgegeven.

Ik schreef al eens over Linderte in deze periode, maar heb het boek van Theo Spek er naar aanleiding van de vondst over erve Siebelt weer eens bij gepakt. De geschiedenis van die boerderij gaat namelijk terug tot de Middeleeuwen, best bijzonder.

In Heeten bezat de bisschop zes domeingoederen en Siebelt, toen bekend onder de naam Zyboldinck, was er één van. De boerderij lag langs de weg van Heeten naar Wesepe en Deventer, de huidige Weseperweg. Waar precies is me niet helemaal duidelijk, maar daar is vast wel achter te komen.

De pachters van de domeingoederen ("meiers") moesten verschillende keren per jaar pacht komen afdragen op het bisschoppelijk hof in Deventer of Colmschate. Naast de pacht waren er vaste momenten waarbij graan, varkens, kippen of hooi moesten worden afgedragen. De pachter van Zyboldinck moest overigens niet alleen pacht betalen aan de Utrechtse bisschop, maar was ook schatplichtig aan een andere religieuze instelling, het Sint Walburgkapittel in Zutphen.

Hoe zou dat precies in zijn werk zijn gegaan? Kwamen varkens en kippen uit Salland daadwerkelijk op tafel hier in Utrecht of werden de pacht en de ingebrachte goederen omgezet in geld om, bijvoorbeeld, luxe goederen aan te schaffen, personeel te betalen of het bisschoppelijk paleis te verfraaien? Misschien wel allebei. Ik loop in ieder geval niet meer voorbij zonder even te denken aan de Sallandse boeren die hebben bijgedragen aan dit stukje Utrecht.

Bij de notaris (1888)

Op vrijdag 1 juni 1888 ondertekenen Gerrit Voorthuis en zijn vrouw Anna Maria Oostewechel uit Heeten hun testament op het kantoor van notaris Jordens in Deventer. Het jonge echtpaar - ze trouwden een kleine drie weken geleden in Diepenveen, waar Anna Maria vandaan komt - wijst elkaar als erfgenaam aan.

Nu zijn we 130 jaar verder en wordt het archief van deze notaris bewaard in het Stadsarchief Deventer. Daar heb ik vorige week de aktes kunnen bekijken in de studiezaal. Inhoudelijk zijn de testamenten niet bijster interessant. Er worden geen specifieke bezittingen genoemd en los van de getuigen (een schoenmaker en kleermaker die deze rol bij een groot aantal akten vervulden en waarschijnlijk bij de notaris om de hoek woonden) ook geen personen. Toch bevatten de stukken zeer interessante informatie, die een nieuwe impuls geeft aan mijn onderzoek.

Eerst nog even over Gerrit Voorthuis. Hoe zat het ook alweer? Gerrit was de broer van Gerritdina Joanna Voorthuis, mijn bet-overgrootmoeder. Ik schreef onlangs al een stukje over hem, op basis van zijn bidprentje. Nu heb ik dankzij hem een belangrijke ontdekking gedaan.

Gerrit en Anna Maria worden in hun testament namelijk beschreven als "bewoner van erve Siebelt". Siebelt, in de eeuwen ervoor ook wel Zyboldinck genoemd, de boerderij in Heeten waar dit blog zijn naam aan dankt, maar waar ik eigenlijk nog maar weinig over heb geschreven.

Dat er via de voorouders van Gerrit Voorthuis (en zijn zussen) een link was met dit erve wist ik uiteraard. De oma van Gerrit Voorthuis heette Maria Siebelt en háár moeder Willemina werd (soms ook) Siebelt genoemd. Zij werden geboren in respectievelijk 1780 en 1753, toen Sallandse boerderijbewoners nog werden aangeduid met de naam van hun erve. Dat veranderde toen in 1811 de Burgerlijke Stand werd ingevoerd. Waar de generaties erna precies woonden wist ik nog niet.

Deze vondst is een sterke aanwijzing dat Siebelt niet alleen de boerderij was waar in de 18de eeuw de oudste ‘verre verwanten’ die ik heb gevonden vandaan kwamen, maar dat het ook ruim een eeuw later nog in de familie was. En dat Siebelt dus, zeer waarschijnlijk, het ouderlijk huis was van Gerritdina Joanna Voorthuis, mijn bet-overgrootmoeder. Binnenkort meer over deze boerderij.

Het ondertekende testament van Gerrit Voorthuis. Ik kwam dit testament op het spoor dankzij een vermelding in de collectie Boerderijendocumentatie van het Stadsarchief Deventer, een uitermate nuttige informatiebron waarin voor een aantal archiefcollecties is bijgehouden welke boerderijen, in combinatie met persoonsnamen, er in worden genoemd.

De stiefmoeder (1900)

Zaterdag 19 april 1900. Op het gemeentehuis in Heino trouwen, na elkaar, broer en zus Kortstee. Eerst trouwt de 31-jarige Asuerus Antonius Kortstee met zijn 22-jarige verloofde, dan is het de beurt aan Antonia Maria Kortstee. Zij is 29, haar kersverse echtgenoot Joannes Henricus Bos Overmars is 41 jaar en weduwnaar, met zes kinderen. Antonia Maria wordt de stiefmoeder van mijn overgrootmoeder Miete, die dan negen is.

Ik schreef niet eerder over Antonia Maria Kortstee. Misschien omdat ze 'maar' een stiefmoeder was, of omdat ook zij jong stierf. Des te meer reden om me eens in haar te verdiepen. Wat is er over haar te vertellen?

Haar bidprentje staat vol met religieuze teksten en bevat nauwelijks biografische informatie. Ze was een boerendochter uit de Veldhoek, concludeer ik uit advertenties van haar vader en later haar broer die te vinden zijn via delpher.nl. Op "erve Kortstee" worden onder meer hooi, haver en percelen dennenbomen te koop aangeboden. De boerderij lag "nabij den Berkendijk", "aan de harde weg van Heino naar Rechteren".

De familie Kortstee lijkt niet zonder invloed te zijn geweest in Heino. In de inventaris van het archief van de parochie Onze Lieve Vrouw Tenhemelopneming wordt vermeld dat haar vader betrokken was bij de oprichting van de parochie en de bouw van de kerk. Hij zat ook in het kerkbestuur.

Antonia Maria was de jongste in het gezin Kortstee. Dat ze op dezelfde dag als haar broer trouwde is niet vreemd, dat kwam wel vaker voor. Het voorjaar was sowieso het trouwseizoen voor landbouwers, is mijn indruk. Ik vermoed dat er in dit geval nóg een praktische reden was. Uit de genoemde advertenties leid ik af dat deze broer de boerderij overnam. Als je er vanuit gaat dat Antonia Maria nog thuis woonde (en werkte, laten we dat niet vergeten) is het goed mogelijk dat ze plaatsmaakte voor de nieuwe vrouw des huizes.

Je vraagt je af hoe het ging tussen haar en de kinderen Bos Overmars, die hun moeder zes jaar daarvoor hadden verloren. Het huwelijk duurde vier jaar en in die tijd kwamen er nog drie kinderen bij, twee meisjes en een jongen. De laatste overleed zeven weken na zijn geboorte, eind april 1904. Drie weken later overleed ook Antonia Maria, op 21 mei 1904, vandaag precies 114 jaar geleden.

Detail van de huwelijksakte, met de handtekeningen van J.H. Bos Overmars, A.M. Kortstee, haar vader H. Kortstee, en de getuigen, schoenmaker J.H. Jorink, Th. vd Vegte, veldwachter J. Mulder en gemeentesecretaris J. Hartholt.