Moord op de controleur (1942)

Mijn post over het illegale kalf van Jans Groote Wolthaar deed me denken aan het boek Vergeten moord? In Raalte van Jan Leenhouts, dat uitkwam in 2014. Draaide dat ook niet om een controle op illegaal vee? Inderdaad, zo bleek toen ik het nazocht. Opmerkelijk genoeg speelt het in dezelfde periode, het najaar van 1942.

In Vergeten moord? doet Leenhouts verslag van zijn onderzoek naar de moord op Wim Sesink, een jonge ambtenaar in dienst van de Centrale Crisis Controle Dienst (CCCD). Deze organisatie was in de jaren ‘30 opgericht om illegale handel, clandestien slachten en hamsteren tegen te gaan, zo is te lezen. Medewerkers van de dienst - die om begrijpelijke redenen niet bijster populair was, zeker niet tijdens de bezetting - bezochten boerderijen om ter plekke controles uit te voeren.

Op 22 september 1942 bracht Sesink een bezoek aan de boerderij van Anton Klunder op Linderte 67, tegenwoordig Assendorperweg 11. Klunder was, blijkt uit de verhalen die Leenhouts boven tafel kreeg, op z’n zachtst gezegd een vreemde snuiter met agressieve trekjes. Hij had een aantal jaar daarvoor de hand weten te leggen op het boerderijtje, dat oorspronkelijk van de ouders van zijn toenmalige verloofde was. Het voorgenomen huwelijk ging niet door, maar Klunder bleef er wonen en zowel zijn verloofde als haar ouders voelden zich genoodzaakt de woning te ontvluchten.

Tijdens de bewuste controle trof Sesink in de schuur van Klunder vee aan dat niet in het boekje stond. Ook was er clandestien verbouwde rogge. Er ontstond een woordenwisseling tussen de twee, waarna Sesink met een bezemsteel op zijn hoofd werd geslagen en buiten bewustzijn raakte. Klunder liet de controleur liggen en verliet de schuur. Later bleek Sesink te zijn overleden, waarschijnlijk omdat hij in een ongelukkige houding was gevallen en geen lucht meer kreeg.

De gebeurtenissen zullen de gemoederen flink hebben beziggehouden in Raalte en omstreken, stel ik me zo voor.

Een maand na de zitting waarin Jans Groote Wolthaar uitleg mocht komen geven over zijn kalf startte de rechtszaak tegen Anton Klunder. Hij werd in hoger beroep veroordeeld voor zware mishandeling en kwam in de Arnhemse koepelgevangenis terecht. Hij zou zijn straf niet uitzitten. Tijdens de Slag om Arnhem in september 1944 werden de gevangen vrijgelaten omdat de situatie te gevaarlijk was. Klunder kwam - zo concludeert Leenhouts na uitvoerig onderzoek - midden in het oorlogsgeweld terecht en, uiteindelijk, in een massagraf op de Arnhemse begraafplaats Moscowa.

Buiten het boekje (1942)

“Het vet, de tarwe en de rogge schijnen tegenwoordig op straat te liggen”, sneert de journalist van de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant in onderstaand bericht over een zitting van de economische rechter in Zwolle. “Toen [de verdachten] aangehouden werden waren ze toevallig net op weg om het gevondene naar het politiebureau te brengen.”

Wat Jans Groote Wolthaar, mijn overgrootvader, als verdediging aanvoerde weten we niet. Dankzij dit bericht weten we wel dat hij op zijn 67e voor de rechter moest verschijnen omdat hij een kalf niet had laten registreren. Vlees was net als veel andere levensmiddelen schaars in de oorlog en op de bon. Door vee buiten de boeken te houden kon je het, bijvoorbeeld, op de zwarte markt verkopen.

Hij kreeg een boete van vijf gulden opgelegd. Geen bedrag om wakker van te liggen, ook niet in 1942. Of drie dagen hechtenis, wat alweer een stuk ernstiger klinkt. Het kalf was hij in in ieder geval kwijt, dat werd verbeurd verklaard.

Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 24-11-1942

Chaos op de Linderteseweg (1939)

Woensdagochtend 18 januari 1939, acht uur ’s ochtends. Er ligt een kapotte boerenwagen op de Linderteseweg. Het paard dat ervoor liep schrok van een toeterende vrachtwagen die wilde inhalen en kwam ten val. De vrachtwagen - met een lading varkens - moet uitwijken en komt in de sloot terecht. Het krantenbericht spreekt van een “zeer ingewikkeld ongeval”, want er was nóg een bestuurder met paard en wagen bij betrokken. Hij sprong van zijn wagen tegen de vrachtauto aan. Het was Jas Bos Overmars en met alleen een fikse schaafwond aan zijn been is hij er goed vanaf gekomen. Zijn paard ging er in paniek vandoor, maar kon een stuk verderop, bij de Maatmansbrug, worden tegengehouden door een melkrijder. De andere boer is ernstig gewond geraakt aan zijn schouder. Ze waren alledrie op weg naar de markt in Raalte, maar dat liep even anders die ochtend.

Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 19 januari 1939

Boerderij in beeld (2)

Zijn de bezittingen van de familie Bos Overmars in 1918 verkocht? Het tweede dossier van landmeterskantoor Roetert Steenbruggen dat ik bekeek in het Deventer archief wijst wel in die richting. Het stamt uit 1933 en bevat een dubbelgevouwen vel papier met aan de binnenzijde een getekende kaart. Op de voorkant staat ‘Verkoop boerderij + o.a. weiland/bouwlanden’, gevolgd door de namen van slechts drie percelen: het Simpel, de Maat en het Rootslandje, namen die ook in het taxatierapport uit 1918 staan. Ook is bouw- en grasland te koop dat gezamenlijk eigendom is van de familie Bos Overmars en ene H.M. Jansen Holleboom.

Je zou kunnen concluderen dat de rest vijftien jaar eerder verkocht is en dat nu ook - door dan wel 'Ome Jas', dan wel zijn (half)zussen - besloten is de rest te verkopen. Mogelijk was het met zo weinig grond niet haalbaar een boerderij te runnen. Misschien speelde de economische crisis een rol. Feit is dat de boerderij pas in 1938 werd geveild - dat weten we uit een advertentie die ik eerder vond. Laatste feit: op de kaart staat dat de boerderij aan de ‘Bleksteeg’ ligt, een straatnaam die nu niet meer bestaat en waar ik ook niets over kan vinden. Sterker nog: als je de naam op Google intikt, kom je terecht in de archiefinventaris van het landmeterskantoor… Het is duidelijk: voor meer antwoorden zal ik kadastrale gegevens moeten gaan bekijken.

Boerderij in beeld (1)

Stukje bij beetje komt de boerderij van de familie Bos Overmars in beeld. Na het overlijden van Gerritdina Joanna Voorthuis in 1894 bleek het om 36 hectare grond te gaan. De perceelnummers die in de aangifte van de nalatenschap werden genoemd kon ik deels nakijken op de website HisGis, die kadastrale gegevens bevat uit 1832 - de startdatum van het kadaster. Bijna al die percelen waren destijds eigendom van Jan Emmink en dat is interessant, want dat was de grootvader van Joannes Henricus Bos Overmars. Blijkbaar heeft hij die geërfd via zijn moeder Maria Emmink. Echter, veel perceelnummers dateerden blijkbaar van ná 1832 want ze kwamen niet voor in de genoemde database. Het zou om nieuwe ontginningen kunnen gaan of om grond die vroeger tot de Marke Raalterwoold behoorde. In de 19de eeuw werden overal marken opgeheven en de grond verdeeld over de eigenaren.

Twee bescheiden dossiers uit het Stadsarchief Deventer werpen meer licht op de bezittingen van de familie. Beide komen uit het archief van landmeterskantoor Roetert Steenbruggen. Het eerste, uit het voorjaar van 1918, bevat een taxatierapport van het "gunstig gelegen boerenerve Emmink", eigendom van "Bosch Overmars". Aangezien pa Bos Overmars in het najaar van 1917 overleed, ligt het voor de hand dat zijn zes kinderen opdracht gaven voor de taxatie. Alle percelen - in totaal 38 hectare - worden uitgebreid beschreven en dat levert veel informatie op. Zo weten we nu dat de boerderij, met bakhuis, op een "nieuw" perceel stond (van ná 1832), maar gezien de naam gaat het om een erf dat eerder in bezit was van de familie Emmink.

Bijzonder leuk om te lezen zijn de kleurrijke namen en beschrijvingen van de percelen. Zo werd perceel D 756 "de Bergakker" genoemd en waren er ook een "Dijkakker", "Toomsakker" en "Brinkmansakker". Er was een weiland dat "het Pauleslandje" heette en één die "het Marsgen" heette, "aan de grintweg van Raalte naar Lemele", ter hoogte van "Café Crisman". Er waren hooilanden op de "Schanekampsmaat", weilanden "in het Hoogebroek" en er waren stukken heide - sommige "zeer geschikt voor ontginning". Het taalgebruik - het zou zo op Funda kunnen - lijkt erop te wijzen dat alles in de verkoop ging.

Bellen met vroeger

Wel een bijzondere ervaring trouwens, het doorbladeren van oude telefoonboeken. Alsof je zo even kunt bellen met mensen uit het verleden. Dat zou wel makkelijk zijn, dan kon ik mijn overgrootmoeder Miete zelf vragen hoe het zat met die slijterij van haar zussen. Zij staat wel in het telefoonboek namelijk: Mevr. Wed. J.A. Groote Wolthaar. Kon ik haar meteen uithoren over haar broer Jas. In het Stadsarchief Deventer vond ik nog wat meer informatie over de boerderij van haar familie namelijk. Daarover binnenkort meer.

De onvindbare slijterij

Een beetje ondernemer investeert tegenwoordig in zichtbaarheid en vindbaarheid. Als je niet online te vinden bent, besta je niet. Het zoeken naar ondernemers uit het verleden is een heel ander verhaal. Ik schreef al eens over Mies en Diene Bos Overmars, de zussen die op de Poepershoek woonden. Ze hadden een slijterij, zo weten diverse familieleden zich te herinneren. Ik was benieuwd of ik daar meer over kon vinden. De naam van de zaak bijvoorbeeld - als dat niet hun eigen naam was. Of wanneer ze er mee begonnen waren. Misschien zelfs een foto of een oude advertentie?

Dat is vooralsnog niet gelukt. Het bevolkingsregister bevestigt dat de in respectievelijk 1887 en 1889 geboren zussen “winkelierster” zijn, maar dat is alles. In het archief van het Handelsregister, dat in 1921 is opgericht, heb ik ze niet kunnen vinden en ik heb ook al eens stukken doorgenomen van de Rooms-Katholieke Bond van Voedings- en Genotmiddelenbedrijven, afdeling Raalte. Afgelopen vrijdag heb ik in het archief in Deventer het Handels-Adresboek Salland (uit 1925) doorgenomen en een paar oude telefoonboeken (op de studiezaal zijn onder meer uitgaven uit 1957 en 1969 in te zien), maar ook daarin geen spoor van de dames Bos Overmars. Deze ondernemers laten zich vooralsnog niet zo gemakkelijk vinden…